พระธาตุหนองสามหมื่น เป็นศิลปผสมระหว่างล้านช้าง ล้านนา และอยุธยา เป็นเจดีย์ทรงปราสาทมีลักษณะที่สำคัญคือมีการเพิ่มอาคารจำลองประดับเหนือ หลังคาไว้ทั้งสี่ด้าน ส่วนยอดสุดเป็นเจดีย์ทรงระฆังเหลี่ยม ส่วนเรือนธาตุมีจระนำประดิษฐานพระพุทธรูป คล้ายพระธาตุก่องข้าวน้อย จังหวัดยโสธร
พระธาตุหนองสามหมื่น ตั้งอยู่ที่ บ.ธาตุสามหมื่น ต.บ้านแก้ง อ.ภูเขียว จ.ชัยภูมิ ตั้งตามชื่อหนองน้ำขนาดใหญ่คือหนองสามหมื่นที่อยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของหมู่บ้าน
บริเวณใกล้เคียงพระธาตุหนองสามหมื่น เช่นที่โนนบ้านเก่าพบเสมาหินสลักศิลปะทวารวดีจำนวนหลายแผ่น มีการนำบางส่วนมาเก็บรักษาไว้ที่วัด มีอยู่แผ่นหนึ่งที่มีรอยจารึกถูกเคลื่อนไปไว้เป็นศาลหลักเมืองภูเขียว เป็นการยืนยันว่าบริเวณนี้ได้เคยเป็นชุมชนโบราณมาตั้งแต่สมัยทวารวดีแล้ว
มีการสันนิษฐานว่า พระธาตุหนองสามหมื่น ว่ามีอายุในช่วงพุทธศตวรรษที่ 22 ตรงกับสมัยพระไชยเชษฐาธิราช แห่งราชอาณาจักรล้านช้าง กรมศิลปากรได้อธิบายลักษณะของพระธาตุหนองสามหมื่นไว้ดังนี้ มีลักษณะเจดีย์ย่อมุมไม้สิบสอง ตั้งอยู่บนฐานเขียงรูปสี่เหลี่ยมจตุรัส กว้าง 32.7 เมตร ความสูงตั้งแต่ฐานถึงยอด 45.3 เมตร เหนือฐานเขียงเป็นฐานบัวคว่ำ – บัวหงายรองรับองค์ธาตุ มีซุ้มทั้งสี่ทิศประดิษฐานพระพุทธรูปปางถวายเนตรและปางเปิดโลก สันนิษฐานว่าบรรจุพระธาตุของสมเด็จพระสัมมาพระพุทธเจ้า
อ้างอิง 1 พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นวัดพระธาตุหนองสามหมื่น 2 อาจารย์พัสวีสิริ เปรมกุลนันท์ ใน ฐานข้อมูลศิลปกรรมในเอเชียอาคเนย์ มหาวิทยาลัยศิลปากร
